Gdy kilka miesięcy temu napisałem na portalu społecznościowym, że Polska zmierza w kierunku faszyzmu, doczekałem się odpowiedzi, iż przesadzam i popadam w histerię. Dla tych, którzy nadal tak uważają będę w niniejszym wpisie bezlitosny. Ale nie… Spokojnie… Nikogo nie zamierzam zwyzywać od szkodników czy gorszego sortu. Demokracja daje przywilej wypowiadania się każdemu – nawet tym, którzy ją demontują, jak i tym, którzy ów demontaż tak gorliwie popierają w imię “500+” i innych “frykasów”.
“Zafunduję” im coś zupełnie innego… Nudny wykład politologiczny na temat faszyzmu. Nie będę czynił jednak jakichkolwiek porównań czy aluzji do bieżącej sytuacji społeczno-politycznej w naszym kraju. Chciałbym bowiem, ażeby każdy czytelnik po lekturze mojego nudnego wykładu sam wyciągnął wnioski i odpowiedział sobie na trzy elementarne pytania: Gdzie był jeszcze niedawno? Gdzie jest obecnie? Gdzie niedługo będzie lub być może?
Słów kilka o faszyzmie
Faszyzm od wcześniejszych dyktatur najbardziej różni stworzenie partii masowej, która zmonopolizowała władzę polityczną dzięki służbom bezpieczeństwa oraz armii i wyeliminowała wszystkie inne partie, wykorzystując w znacznym stopniu przemoc. Tą działającą w nowym stylu partią kierował przywódca, który w zasadzie posiadał nieograniczoną władzę, otoczony chlebcami i będący obiektem quasi-religijnego kultu. Doktryna partyjna stała się przedmiotem obowiązkowej wiary nie tylko dla członków partii, ale dla wszystkich obywateli i była nieustannie nagłaśniana za pomocą potężnej machiny propagandowej. Stworzenie tego typu partii – a następnie aparatu państwowego – nie byłoby wcześniej do pomyślenia, ponieważ nie istniała możliwość sprawowania totalnej kontroli politycznej, społecznej i kulturowej oraz takiego totalnego oddziaływania na masy.
Ingerencja państwa faszystowskiego w gospodarkę de facto znacznie mniejsza niż w komunizmie. Komuniści stawiali na stopniowe znoszenie klas, natomiast faszyści na ich solidarność. Komunizm cechował się ateizmem, z kolei faszyzm stawiał na deizm i ugodę z religią instytucjonalną – o ile Kościół uzna państwo faszystowskie i udzieli mu wsparcia. Obydwa ruchy były militarystyczne i ekspansjonistyczne, choć komunizm starał się temu zaprzeczyć, a nawet maskować te cechy. W tej kwestii różnice między komunizmem a faszyzmem były jednak trudne do zauważenia.
Zdobycie władzy przez nazistów w Niemczech i faszystów we Włoszech było możliwe dzięki wiodącym siłom starego porządku: w pierwszym kraju konserwatyści i otoczenie Hindenburga, w drugim konserwatyści oraz monarchia. Hitler był przywódcą najsilniejszej frakcji parlamentarnej i mianowanie go kanclerzem było jak najbardziej zgodne z konstytucją. Konserwatyści, którzy byli świadomi swojej słabości, zakładali, że nazistów da się utrzymać w ryzach i nakłonić ich do „rozsądnego” zachowania. Podobna sytuacja jedenaście lat wcześniej pozwoliła faszystom we Włoszech przejąć władzę.
Faszyzm zdobył silną pozycję w krajach o słabo rozwiniętej demokracji, gdzie porządek społeczno-polityczny wydawał się niezdolny do funkcjonowania, natomiast gospodarka była zagrożona kryzysem gospodarczym, który wraz z krzywdzącymi dla części europejskich społeczeństw wynikami pierwszej wojny światowej zapewnił faszystom dużą popularność i znaczący posłuch. Miało to miejsce zwłaszcza w społeczeństwach o silnych resentymentach nacjonalistycznych.
Jak pisze Walter Laqueur „Pierwsza wojna światowa, z jej olbrzymią liczbą ofiar i wielkimi zniszczeniami, pociągnęła za sobą trwałe zmiany. Rozpasany szowinizm doprowadził do brutalizacji stosunków społecznych. Po tym, jak zginęły miliony ludzi, życie przestało być świętością. Owszem, również przed rokiem 1914 zdarzały się morderstwa polityczne, jednak w społeczeństwach cywilizowanych było nie do pomyślenia bronić ich czy je usprawiedliwiać, nie mówiąc już o tworzeniu obozów zagłady dla całych grup ludzi. Carska Rosja to najbardziej zacofane i okrutne państwo europejskie, ale popełnione tam morderstwa z przyczyn politycznych stanowią zaledwie drobny ułamek wobec milionów ludzi posłanych na śmierć przez reżim, który zastąpił carat. Kryzys moralny po pierwszej wojnie światowej był nawet głębszy od kryzysu ekonomicznego” (W. Lacquer, Faszyzm: wczoraj-dziś-jutro, Warszawa 1998, s. 30.).
Faszyzm przyciągał niższe warstwy klasy średniej, a zwłaszcza tych ich przedstawicieli, którzy najdotkliwiej odczuli skutki wielkiego kryzysu. Naziści zdobyli wpływy wśród chłopów, którzy w dość znaczący sposób odczuli kryzys, i wśród przedstawicieli klasy średniej, którzy na skutek inflacji stracili oszczędności i czekały ich dalsze straty. Włoski faszyzm popierali weterani wojenni, którzy nie mogli włączyć się do normalnego życia, oraz studenci, którzy nie znajdowali zatrudnienia po otrzymaniu dyplomu.
Przywództwo i struktura państwa
Przywódców partii nazistowskiej i faszystowskiej charakteryzowało wrogie nastawienie do intelektualistów. Uczonych akademickich traktowano nieufnie, gdyż podejrzewano ich o pychę, która miałaby wynikać z przynależności do elity, co w społeczności nazistów było nie do zaakceptowania Drastycznemu spadkowi uległa także liczba studentów.
Faszyści aprobowali struktury hierarchiczne, lecz dążyli do przekroczenia podziałów klasowych. Faszyzm głosił, że walka klasowa musi zostać zastąpiona przez narodową jedność, że ideały i wartości są ważniejsze od dóbr materialnych oraz że najwyższym arbitrem jest Fűhrer, a także partia i państwo. Przesłanie to zyskało odzew, o czym świadczy entuzjazm, jaki faszyzm potrafił wzbudzić w ludziach. Nawet wrogowie Hitlera nie mogli lekceważyć jego popularności. Po dojściu do władzy naziści osiągnęli bardzo dobry wynik w uczciwie przeprowadzonych wolnych wyborach.
Faszyzm miał różne znaczenie dla różnych ludzi, których przyciągał z różnych powodów. Stanowił on manifestację kryzysu moralnego i kulturowego, jaki nastąpił, gdy tradycyjne wartości, humanistyczne i religijne, utraciły dotychczasowe znaczenie. Rozwinął się dzięki ostrej społecznej histerii, którą wywołała pierwsza wojna światowa i na skutek braku poczucia bezpieczeństwa oraz niedojrzałości politycznej, a także w rezultacie rewolty przeciw rozumowi i reakcji na podziały społeczeństwa.
Ideologia faszystowska nie była jednolitym systemem światopoglądowym, lecz była połączeniem różnych, czasem wręcz wykluczających się, elementów czerpanych z filozofii irracjonalistycznych XIX weku, nacjonalistycznych doktryn solidaryzmu społecznego i antydemokratycznych teorii socjologicznych, które miały teoretycznie uzasadniać idee etnocentryzmu, elitaryzmu i rasizmu.
Łączenie tych elementów pozwalało tworzyć całkowicie nierealne poglądy na świat oparty na micie „misji dziejowej” i wyższości nad wrogiem, który był uważany za sprawcę wszelkiego zła, jakie może występować w społeczeństwie. Wrogiem był zarówno liberalizm (faszyzm włoski), jak i Żydzi (niemiecki nacjonalizm). Mit wroga był argumentacją dla stosowania terroru, natomiast kodeks moralny nakazywał bezwzględną posłuszność i wierność wodzowi, który poprzez swoją wolę wyznaczał granice obowiązujących norm etycznych.
W ten sposób rozwijały się idee państwa totalitarnego, które prowadziły do utożsamiania narodu z państwem, państwa z rządem, rządu z jego szefem, a szefa z wodzem faszystowskim. Faszyzm oddziaływał propagandowo-ideologicznie poprzez demagogię społeczną w najszerszym rozumieniu, podsycając rozczarowanie rządami demokratyczno-parlamentarnymi, niezadowolenie mas ukierunkował na antysemityzm i antykomunizm, odwracając je od prawdziwych przyczyn nędzy i pauperyzacji społeczeństwa.
Faszyści dochodzili do władzy różnymi sposobami, które zależały od warunków wewnętrznych poszczególnych krajów – siłą (Włochy, Hiszpania) lub na drodze legalnego ustanowienia dyktatury (Niemcy). Partie faszystowskie zdobywały silne wpływy jeszcze przed zdobyciem władzy. Po jej przejęciu podporządkowały sobie aparat państwowy, a ich bojówki tworzyły trzon nowych organów terroru i ucisku. Ustanowienie dyktatury faszystowskiej w miejsce systemu wielopartyjnego wprowadziło system monopartyjny, władza ustawodawcza i wykonawcza przechodziła w ręce wodza partii, którego gabinet był jedynym ośrodkiem dyspozycyjnym. Wszystkie stanowiska były zajmowane przez faszystów, natomiast organa władzy państwowej podporządkowano aparatowi partyjnemu, który sprawował nad nimi kontrolę.
Nad prywatnym i publicznym życiem „czuwała” policja polityczna, która miała na celu usuwanie przeciwników reżimu. Istniały różne rodzaje mundurowej i tajnej policji – w Niemczech było to Gestapo, natomiast we Włoszech OVRA. Faszyści tworzyli obozy koncentracyjne po to, aby wyeliminować przeciwników politycznych, których sami sobie wyznaczali. Duży nacisk był kładziony na wychowanie młodzieży poprzez specjalne organizacje.
Bibliografia:
W. Lacquer, Faszyzm: wczoraj-dziś-jutro, Warszawa 1998.
Komentarze