Organy nadzoru konstytucyjnego we współczesnych systemach politycznych to temat mojej pracy zaliczeniowe, którą napisałem na studiach pierwszego stopnia. Który to był rok? Obstawiam między drugim a trzecim. Był to zatem przedział lat 2005 – 2007. A więc dawno, czyli uzurpuję sobie w tym miejscu prawo do niepamięci. 😉
Warto też warto w tym miejscu zwrócić uwagę na tzw. ducha czasu. 😀
Przeczytajcie także: Nacjonalizm jest wrogiem patriotyzmu. Nie należy mylić ze sobą tych pojęć
Co w ogóle należy rozumieć poprzez współczesne systemy polityczne?
Mając na myśli współczesne systemy polityczne, myślimy przede wszystkim: o ustrojach demokratycznych.
Demokracja, jak wiadomo, zapewnia wolność i równość dla wszystkich obywateli. Ustrój demokratyczny jest przede wszystkim oparty o rządy prawa. Jednak, aby prawo to było tworzone i egzekwowane w sposób prawidłowy musi istnieć trójpodział władzy na: ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.
Władza ustawodawcza ma do spełnienia zadanie uchwalania aktów prawnych oraz sprawowanie kontroli nad władzą wykonawczą. Jednak ustrój demokratyczny nie jest jednolity dla wszystkich państw o tym reżimie. Władza sądownicza oczywiście ma takie samo znaczenie, jednak pozostałe organy nadzoru konstytucyjnego mają różne kompetencje – w zależności od charakteru danego systemu politycznego.
Dziś możemy mówić o systemie parlamentarnym, prezydialnym, parlamentarno-gabinetowym,, mieszanym, a także o rządach zgromadzenia. We wszystkich wymienionych systemach istnieją organy nadzoru konstytucyjnego o różnym charakterze i o różnych kompetencjach.
Przeczytajcie także: Bariery w komunikacji społecznej. Rozważania studenta IV. roku politologii
Organy nadzoru konstytucyjnego w parlamentaryzmie
Parlamentaryzm to system rządów, w którym organ przedstawicielski (parlament), zgodnie z teorią podziału władz, uchwala ustawy i ma uprawnienia w zakresie kontroli rządu.
Parlamentaryzm jest nieodzownym elementem współczesnej demokracji. W parlamentaryzmie parlament jest jedynym organem przedstawicielskim; organy samorządu terytorialnego są podporządkowane administracji rządowej; zgodnie z doktrynalnym założeniem o powstrzymywaniu jednej władzy przez drugą egzekutywa może rozwiązywać parlament i zastosować weto wobec ustaw, a sądom często przyznaje się kompetencję przeprowadzania kontroli konstytucyjności ustaw.
Kontrola konstytucyjności jest to badanie i ustalanie zgodności aktów organów państw. z obowiązującą konstytucją; wykonywać kontrolę konstytucyjności może parlament (np. w systemach komunistycznych) albo organy pozaparlamentarne (typowe dla współczesnego państwa demokratycznego), jak sądy (np. Sąd Najwyższy USA), specjalne trybunały konstytucyjne (np. Włochy, Niemcy) lub organy polityczne (Rada Konstytucyjna we Francji); w RP kontrola konstytucyjności należy do Trybunału Konstytucyjnego.
Trybunał Konstytucyjny i jego rola
Trybunał Konstytucyjny jest to organ sądowy powołany do rozstrzygania sporów o konstytucyjność działania organów państwowych, w szczególności do badania zgodności ustaw z konstytucją. W Polsce Trybunał Konstytucyjny ustanowiono nowelą konstytucyjną z 1982 roku, a powołano do życia ustawą z 29 IV 1985 roku.
Trybunał Konstytucyjny orzeka o zgodności ustaw z konstytucją oraz o zgodności innych aktów normatywnych wydawanych przez naczelne i centralne organy państw. — z konstytucją i ustawami. Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności ustawy z konstytucją nie są ostateczne — sejm może je odrzucić uchwałą podjętą większością 2/3 głosów; orzeczenia o niezgodności innych aktów z konstytucją lub ustawami są ostateczne — akt taki traci moc prawną, jeżeli nie zostanie zmieniony w terminie trzech miesięcy.
Ustala on także powszechnie obowiązującą wykładnię ustaw oraz orzeka o zgodności z konstytucją celów lub działalności partii politycznych. W skład Trybunału Konstytucyjnego wchodzi prezes, wiceprezes i dwunastu sędziów, są oni wybierani przez sejm na okres dziewięciu lat, co cztery lata dokonuje się wyboru połowy składu Trybunału Konstytucyjnego. Sędziowie Trybunału Konstytucyjnego są niezawiśli i podlegają jedynie konstytucji.
Konstytucja RP z 1997 roku wprowadziła zmiany dotyczące ustroju i organizacji Trybunału Konstytucyjnego, rozszerzyła jego kompetencje i zakres działania, co spowodowało, że dotychczasowe uregulowania w ustawie o Trybunale Konstytucyjnym stały się niewystarczające. Nowelizacja ustawy o Trybunale Konstytucyjnym z 17 X 1997 roku wprowadziła kilka istotnych zmian; Trybunał Konstytucyjny składa się obecnie z piętnastu sędziów, wybieranych przez sejm na dziewięć lat. Ponowny wybór jest niedopuszczalny. Ustanowiono m.in. nową instytucję — skargi konstytucyjnej (skargę może wnieść każdy, powołując się na zarzut naruszenia jego konstytucyjnie gwarantowanych praw i wolności. Przesłanką wniesienia skargi jest wyczerpanie innych dostępnych środków prawnych, zwłaszcza drogi sądowej oraz dochowanie terminu).
Poszerzono właściwość Trybunału Konstytucyjnego o prawo do badania konstytucyjności ratyfikowanych umów międzynarodowych, rozstrzygania sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi organami państwa oraz przyjęto ostateczność orzeczeń Trybunału o niezgodności aktów normatywnych z konstytucją (orzeczenie jest powszechnie obowiązujące, w dniu jego ogłoszenia akt traci moc prawną).
Przeczytajcie także: Arystoteles i jego filozofia polityczna. Prezentacja rozważań sprzed lat
System prezydencki i jego organy nadzoru konstytucyjnego
System prezydencki to układ stosunków między parlamentem a rządem, w którym prezydent jest jednocześnie szefem rządu. Prezydent jest powoływany w wyborach powszechnych, ponosi odpowiedzialność konstytucyjną i nie ma inicjatywy ustawodawczej ani prawa udziału w obradach parlamentu. Nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed parlamentem, tak jak i ministrowie, których on powołuje i odwołuje. Z parlamentem komunikuje się za pomocą orędzia, w którym zawiera program rządu i propozycje ustaw; ma również prawo weta zawieszającego w stosunku do ustaw parlamentu. System ten istnieje w USA i w innych państwach, głównie Ameryki Łacińskiej.
W systemie prezydenckim za kontrolę konstytucyjności w Sanach Zjednoczonych Ameryki Północnej odpowiada Sąd Najwyższy USA, który jest naczelnym organem sądowniczym.
Przeczytajcie także: Konformizm – postawa społeczna wbrew samemu sobie. Czy zawsze?
A jak to wygląda w systemie parlamentarno-gabinetowym?
System parlamentarno-gabinetowy to układ stosunków między parlamentem a egzekutywą (głową państwa i rządem), w którym rząd z premierem na czele jest powoływany i odwoływany przez głowę państwa, a odpowiedzialność polityczną ponosi przed parlamentem (wotum nieufności, wotum zaufania). Egzekutywa ma też prawo rozwiązać parlament.
Rząd jest powoływany spośród przedstawicieli partii (lub koalicji) mającej większość w parlamencie. Głowa państwa nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed parlamentem, ponoszą ją natomiast członkowie rządu kontrasygnujący jej akty urzędowe.
Gdzie i kiedy ukształtował się system parlamentarno-gabinetowy?
System parlamentarno-gabinetowy ukształtował się w XVIII w. w Wielkiej Brytanii; obecnie występuje m.in. w W. Brytanii, Włoszech, Holandii, Belgii i w państwach skandynawskich. Współcześnie występuje tendencja uniezależniania się rządu od parlamentu.
W systemie parlamentarno-gabinetowym Wielkiej Brytanii nie ma konstytucji pisanej. Podstawy ustroju i zasady działania władz państwowych regulują normy prawa pisanego (akty parlamentu), zwyczajowe prawo konstytucyjne oraz tzw. konwenanse konstytucyjne (stanowią powszechnie uznany sposób zachowania się władz w określonych sytuacjach). Do podstawowych aktów prawa pisanego należą: Wielka Karta Swobód z roku 1215, Deklaracja praw (Bill of Rights) z 1689 roku, Akt o sukcesji (Act of Settlement) z 1701 roku, ustawy o parlamencie z lat 1911 i 1949, ustawy o ministrach Korony z lat 1937, 1964 i 1975. Zwyczajowe prawo konstytucyjne jest częścią powszechnego prawa zwyczajowego common law (anglosaskie prawo).
Królowa/Król i dwuizbowy parlament
Władza ustawodawcza należy do króla i dwuizbowego parlamentu, złożonego z Izby Lordów i Izby Gmin. Izba Lordów — wyższa izba parlamentu, liczy ok. 1,2 tys. członków. W jej skład wchodzą członkowie arystokracji brytyjskiej: parowie dziedziczni (stanowią większość Izby) i mianowani dożywotnio (od 1958 roku) oraz parowie duchowni (biskupi Kościoła anglikańskiego) i parowie prawa. Do kompetencji Izby należą jedynie uprawnienia sądowe i (bardzo ograniczone) ustawodawcze.
Izba Gmin — niższa izba parlamentu (właściwe ciało ustawodawcze) liczy 659 (od 1997 roku) posłów, pochodzących z wyborów bezpośrednich i powszechnych. Posłowie są wybierani w okręgach jedno-mandatowych, według systemu większościowego. Organizacja i zasady działania Izby są dostosowane do systemu dwupartyjnego i podziału na rządzącą większość i opozycję. Czynne prawo wyborcze mają osoby, które ukończyły 18 lat, bierne — 21 lat.
Izba nie ma określonej kadencji, jest wybierana na okres nie dłuższy niż pięć lat i obraduje na sesjach – jedna sesja w roku, trwająca około dziewięć miesięcy. Jej pracami kieruje spiker. Organami wewnętrznymi są: Komisja Całej Izby, komisje stałe, komisje nadzwyczajne stałe i doraźne oraz wyspecjalizowane komisje problemowe. Do kompetencji Izby należy: uchwalanie ustaw, budżetu, kontrola działalności rządu.
Przeczytajcie także: Moja praca magisterska dziesięć lat później
Organy nadzoru konstytucyjnego w systemie mieszanym
System mieszany stanowi połączenie systemu prezydialnego i parlamentarnego. Taki system występuje we Francji. Centralnym organem w systemie organów państwowych jest prezydent.
Jest on wybierany przez społeczeństwo w wyborach powszechnych i bezpośrednich. Prezydent ma kompetencje własne (m.in. ogłasza referendum, rozwiązuje Zgromadzenie Narodowe, zwraca się z orędziem do obu izb parlamentu, mianuje premiera i kładzie kres jego funkcjom po przedstawieniu przez niego dymisji rządu), a także kompetencje wykonawcze z kontrasygnatą premiera i ministrów. Prezydent nie ponosi odpowiedzialności politycznej, natomiast wobec rządu i poszczególnych ministrów parlament może uchwalić wotum nieufności.
Władzę ustawodawczą w sprawach ściśle w konstytucji określonych sprawuje dwuizbowy parlament: Zgromadzenie Narodowe o kadencji pięcioleletniej, wybierane w wyborach bezpośrednich w okręgach jedno-mandatowych i Senat o kadencji dziewięcioletniej, wybierany w wyborach pośrednich, (co 3 lata następują wybory 1/3 liczby senatorów).
Władzę wykonawczą oprócz prezydenta pełni rząd z premierem na czele. Określa i prowadzi ogólną politykę państwa, kieruje administracją i armią, wydaje dekrety z mocą ustawy w sprawach niezastrzeżonych dla parlamentu, odpowiada politycznie przed Zgromadzeniem Narodowym (wotum nieufności).
Do naczelnych organów państwowych należy też Rada Konstytucyjna, która czuwa nad przebiegiem wyborów, referendum oraz kontroluje zgodność ustaw i dekretów z konstytucją. Składa się z dziewięciu członków powoływanych po trzech przez prezydenta i przewodniczących każdej z izb parlamentu.
Sędziów powołuje Najwyższa Rada Sądownictwa, której członków mianuje prezydent. Sądownictwo powszechne wykonują Sąd Kasacyjny (najwyższa instancja cywilna i karna), sądy apelacyjne, sądy wielkiej instancji i sądy instancji. Działają też sądy szczególne i administracyjne (trybunały administracyjne z Radą Państwa na czele). Wysoki Trybunał Sprawiedliwości sądzi prezydenta i ministrów.
Przeczytajcie także: Absencja wyborcza – największy przeciwnik współczesnej demokracji
System parlamentarno-komitetowy
System Rządów Zgromadzenia – inaczej system parlamentarno-komitetowy – występował w jakobińskiej konstytucji z 1793 roku, w Komunie Paryskiej oraz w ustroju europejskich i niektórych azjatyckich państw realnego socjalizmu. Jest systemem politycznym współczesnej Szwajcarii. Opiera się on na jednolitości władzy państwowej. Parlament jest najwyższym organem reprezentującym naród i wykonującym w jego imieniu władzę na zasadzie wyłączności.
Podporządkowane są jemu wszystkie inne organy państwowe. Rząd jest wybierany bezpośrednio przez parlament. Stanowi jego komitet wykonawczy i jest przed nim odpowiedzialny. Głowa państwa nie może rozwiązać parlamentu przed upływem jego kadencji.
Poszczególne kantony mają własne konstytucje oraz organy władzy ustawodawczej. W zakresie stosunków między federacją a kantonami główną zasadą jest, że wszystkie kompetencje nieprzyznane wyraźnie związkowi należą do kantonów. Ważną instytucją demokracji bezpośredniej jest referendum; może ono być zarządzane jako ogólnonarodowe — na szczeblu federacji, jak i poszczególnych kantonów. Jest obligatoryjne w sprawie zmiany konstytucji.
Przeczytajcie także: Społeczeństwo obywatelskie. Empiryczna analiza na przykładzie Polski
Na żądanie obywateli (weto ludowe) może być zarządzone referendum ustawodawcze, tzw. weryfikacyjne. Obywatele mogą również wystąpić z projektami aktów prawnych (inicjatywa ludowa). W kilku kantonach jest znana szczególna postać demokracji bezpośredniej — zgromadzenia ludowego, tj. zebrania wszystkich wyborców w celu podjęcia uchwały.
Zachęcam do dyskusji w komentarzach poniżej oraz na grupie Politologia – stricte merytoryczny punkt widzenia.
Polecam także polubienie i obserwowanie FanPage’a OpinioLogii – www.facebook.com/opiniologia. Tutaj także można zamieszczać komentarze pod pojawiającymi się treściami.
Bibliografia:
- Encyklopedia PWN – encyklopedia.pwn.pl
- Wiedza o społeczeństwie, Pod redakcją K. A. Wojtaszczyka, wyd. WSiP S.A., wydanie ósme.
Grafika:
Organy nadzoru konstytucyjnego we współczesnych systemach politycznych
Na zdjęciu (po lewej stronie) widzimy czarny owal imitujący koło, a w num czarny hasztag #PolitoLogia
Po prawej stronie znajdują się natomiast następujące informacje:
Tytuł artykułu: Organy nadzoru konstytucyjnego we współczesnych systemach politycznych
Autor: Wojciech Kaniuka
Logo OpinioLogia.pl na pomarańczowym tle
Autor grafiki: Wojciech Kaniuka
Opracowanie: Wojciech Kaniuka – OpinioLogia.pl
Komentarze