Wpływ barier mentalnych oraz społecznych i zawodowych na jakość życia osób chorych lub niepełnosprawnych

Bariery w istotny sposób wpływają na nasze życie.

Jakość życia człowieka, zarówno chorego bądź niepełnosprawnego uwarunkowana jest szeregiem czynników, które zazwyczaj należy rozpatrywać w sposób wielowymiarowy.

Czym jest jakość życia?

Jakość życia definiowana jest w obrębie polityki społecznej jako stopień zaspokojenia potrzeb materialnych i niematerialnych, spełniania standardów lub realizacji wartości. Należą do nich między innymi: wartości biologiczne, psychologiczne, duchowe, społeczne i polityczne, jak również kulturalne, ekonomiczne i ekologiczne jednostek, rodzin lub zbiorowości. Pojęcie to stosowane jest w psychologii, medycynie, ekonomii i socjologii.

W społeczeństwach, które żyją w krajach Unii Europejskiej, około 15% populacji stanowią osoby niepełnosprawne. Bardzo podobnie sytuacja wygląda w Polsce.

Bariery a zdrowie

Zdrowiem nazywane jest prawidłowe funkcjonowanie organizmu jako całości biologicznej, choroba natomiast oznacza zakłócenie w jego prawidłowym funkcjonowaniu.

B. Tobiasz-Adamczyk,Wybrane elementy socjologii zdrowia i choroby, Kraków 2000. Aronson E. Człowiek – istota społeczna. Warszawa 1987. Sokołowska M.

Choroba zazwyczaj zaburza działanie mechanizmów kontrolujących działania jednostki albo na poziomie „osobowości”, albo na poziomie „biologicznym”. Konsekwencją choroby może być niepełna realizacja zadań, przy jednoczesnym wywiązywaniu się z roli.

W zależności od rodzaju choroby, czy też stopnia i rodzaju niepełnosprawności, rozróżnia się niepełnosprawność ruchową, sensoryczną oraz intelektualną. Wyjątek, stanowią choroby psychiczne, które z kolei „uniemożliwiają wykonywanie dotychczasowych ról społecznych”. Płaszczyzny i mechanizmy kontrolujące zachowania jednostki na obu poziomach mogą się wzajemnie przenikać.

Według Światowej Organizacji Zdrowia, osoba niepełnosprawna to taka, która nie może samodzielnie, częściowo lub całkowicie zapewnić sobie możliwości normalnego życia indywidualnego i społecznego, na skutek wrodzonego lub nabytego upośledzenia sprawności fizycznej lub psychicznej. Wpływa to na jej stan i podejmowanie działań w celu zwalczenia niedyspozycji zdrowotnej, poprzez szukanie kompetentnej pomocy.

Bariery i ich skutki

Bariery społeczne zazwyczaj w dużym stopniu utrudniają ludziom chorym normalne, aktywne funkcjonowanie w społeczeństwie. Niepełnosprawność bowiem, może być postrzegana w bardzo różny sposób: jako kara, jako piętno społeczne lub jako wyzwanie.

Zazwyczaj jest ona znakiem rozpoznawczym, w sposób szczególny charakteryzującym daną osobę. Wizerunek zewnętrzny osoby zawsze rzuca cień na jej akceptację, wiarygodność w jej umiejętności oraz na jej zdolności do aktywnego i pełnowartościowego udziału w życiu społecznym oraz zawodowym. Ludziom niepełnosprawnym niezwykle często towarzyszy poczucie bezużyteczności, podobnie jak pragnienie bycia potrzebnym innym.

Podstawowe uczucia pragnienia przydatności

Według koncepcji A. Terruwe i C. Baarsa istnieją cztery podstawowe uczucia pragnienia przydatności. Z jednej strony występuje nadzieja i odwaga, gdy człowiek sądzi, że potrafi pokonać przeszkodę, a więc uzyskać upragnione dobro i że jest zdolny uniknąć zagrażającego mu zła, a z drugiej strony jest to rozpacz i lęk, gdy sytuacja jest przeciwna. Uczucia te są bardzo dynamiczne i zmieniają się nieustannie.

Zdaniem A. Terruwe i C. Baars człowiek przeżywa to uczucie w momencie, gdy przeciwstawia się zagrażającemu złu, ale mimo to musi je znosić. Gniew pojawia się, gdy wszystkie wysiłki człowieka, zmierzające do uzyskania upragnionego przedmiotu, okazują się daremne i cel nie zostaje osiągnięty. Uczucie gniewu ma wielkie znaczenie w życiu każdego człowieka. Niestety, jego funkcja naturalnego i niezbędnego motoru psychicznego jest często nie rozumiana i źle interpretowana.

Terruwe A.A., Baars C.W., Integracja psychiczna, Poznań 1989.

Wizerunek ludzi chorych i niepełnosprawnych

Na ogólny wizerunek ludzi chorych i niepełnosprawnych w polskim społeczeństwie w dużej mierze nadal mają wpływ od dawna utarte uprzedzenia i stereotypy. Niezwykle zróżnicowane odczucia i emocje wywołują u ludzi zdrowych szczególnie osoby z niepełnosprawnością intelektualną oraz z chorobami neurologicznymi czy psychicznymi, co zdecydowanie najbardziej izoluje te osoby od świata zewnętrznego. Zdarza się, iż osoby te są narażone na ewidentną izolację, a czasem nawet stygmatyzację.

Negatywne reakcje ludzi najczęściej powodują umacnianie się poczucia wyizolowania, a nawet wykluczenia społecznego, co powoduje stany depresyjne, obniżony nastrój oraz podwyższoną wrażliwość na bodźce zewnętrzne. Niepowodzenia w interakcjach społecznych, znacznie spowalniają proces integracji ludzi niepełnosprawnych ze społeczeństwem.

Izolacja społeczna

Pojęcie izolacji społecznej rozumiane jest jako brak interakcji społecznych lub komunikacji z innymi ludźmi. Wyraża się poprzez brak kontaktu fizycznego z innymi, tworzenie barier społecznych lub mechanizmów psychologicznych. Wśród powodów, dla których dana osoba jest wyizolowana społecznie są: problemy fizyczne wywołane np. niepełnosprawnością lub zaburzeniami emocjonalnymi i psychicznymi, takimi jak lęk czy depresja.

Osoby wyizolowane społecznie czują się samotne, mają poczucie, że są odłączone od świata i charakteryzują się niską samooceną. Często cierpią one na depresję, unikają ryzyka i działalności zawodowej, która wymaga kontaktu z innymi ludźmi.

Długotrwałe narażenie na izolację społeczną może mieć poważne skutki emocjonalne i fizyczne, co potwierdzają badania psychologów z Uniwersytetu w Chicago, Louisa Hawkley i Johna Cacioppo. Ponadto, izolacja społeczna może mieć wpływ na poziom stresu, sen oraz zachowania społeczne.

Stygmatyzacja

W kontekście postrzegania osób niepełnosprawnych, stygmatyzacja dotyczy między innymi nietypowego wyglądu, zachowania oraz poglądu odmiennego kulturowo, nieumiejącego zachowywać się zgodnie z przyjętymi normami. Negatywne reakcje ludzi najczęściej powodują umacnianie się poczucia wyizolowania, a nawet wykluczenia społecznego, co z kolei powoduje stany depresyjne, obniżony nastrój oraz podwyższoną wrażliwość na bodźce zewnętrzne. Niepowodzenia w interakcjach społecznych, z reguły znacznie spowalniają proces integracji ludzi niepełnosprawnych ze społeczeństwem.

Wykluczenie społeczne

Negatywnym zjawiskiem dotykającym osób chorych jest również wykluczenie społeczne. Określa ono sytuację, w której dana osoba nie może normalnie uczestniczyć w działaniach społecznych. Wykluczenie jest zjawiskiem wielowymiarowym, co w praktyce oznacza niemożność uczestnictwa w życiu gospodarczym, politycznym jak i kulturowym. Następuje ono w wyniku braku dostępu do zasobów, dóbr i instytucji lub ograniczenia praw społecznych oraz deprywacji potrzeb. Wykluczenie społeczne może odnosić się do procesu wykluczania jednostek i grup. Jest ono rozumiane jako niemożliwość bycia uczestnikiem ważnych społecznie aspektów życia społecznego, takich jak sprawy gospodarcze, polityczne czy kulturowe.

B. Szacka, Wprowadzenie do socjologii. Warszawa: Oficyna Naukowa, 2003. 

M. Krawczyk-Blicharska, P. Nowak, Poradnictwo społeczno – zawodowe formą przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu w: Pomoc – wsparcie społeczne -poradnictwo. Od teorii do praktyki, pod red. M. Piorunek, wyd. Adam Marszałek, Toruń 2010, s. 217.

Najczęściej wykluczeniem społecznym zagrożone są osoby niepełnosprawne, przewlekle chore i niesamodzielne. Do przyczyn braku integracji zaliczyć można: zły stan zdrowia, gorszy poziom sprawności i samodzielności, brak aktywności w swoim środowisku oraz w miejscu zamieszkania.

W wyniku wykluczenia społecznego, osoba odczuwa bezsilność i bezradność spowodowaną brakiem wsparcia w działaniach zmierzających do przeciwstawienia się temu procesowi. Niejednokrotnie osoba taka czuje się odrzucona i niechciana, gorsza – co w efekcie doprowadza do znacznego obniżenia się u niej poziomu poczucia własnej wartości oraz do wzrostu poczucia zagrożenia poprzez powolne obniżenie się jej poczucia bezpieczeństwa.

Bariery i ich najczęstsze typy

Wśród czynników mających znaczący wpływ na obniżanie jakości życia osób niepełnosprawnych wymienia się najczęściej bariery społeczne, psychologiczne, zawodowe i architektoniczne oraz prawne czy bariery mentalne.

Bariery społeczne to wszelkiego rodzaju przeszkody, pewne ograniczenia (zakazy, normy postępowania, zwyczaje) zmniejszające dostępność i możliwość włączenia się do danej grupy społecznej osobom nie będącym jej członkami. Bariery te wpływają przede wszystkim na niski stopień aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych, znacznie zmniejszając ich aktywny udział w życiu społecznym, kulturalnym i oświatowym.

W postawach społeczeństwa wobec osób niepełnosprawnych zazwyczaj negatywną rolę odgrywają uprzedzenia i stereotypy.

Uprzedzenia i stereotypy

Uprzedzenia są nie tylko zjawiskiem szeroko rozpowszechnionym, obecnym we wszystkich społeczeństwach świata, ale i niebezpiecznym. Zwykła niechęć do danej grupy może prowadzić do myślenia o jej członkach jako podludziach. Psychologowie społeczni definiują uprzedzenia jako wrogą bądź negatywną postawę wobec osób w danej grupie. Łatwość oraz szybkość, z jaką mogą być przyjmowane tego rodzaju zachowania i szkody psychiczne, mogą wyrządzić dużą krzywdę innym.

Uprzedzenia i stereotypy wywołują niewątpliwie zjawisko dyskryminacji oraz wynikającą z niej obojętność, co znacząco spowalnia proces powstawania społeczeństwa uniwersalnego. Dyskryminacja to forma nieuzasadnionego wykluczenia społecznego. Objawia się ona poprzez traktowanie danej osoby mniej przychylnie, niż innej w porównywalnej sytuacji ze względu na jakąś cechę.

W przypadku stereotypu natomiast, korzystamy z gotowego wzoru. Przyswajamy poglądy bez zastanawiania oraz konfrontowania ich z rzeczywistością. Są one łatwo dostępnymi w użyciu schematami poznawczymi, umożliwiającymi szybką, choć powierzchowną ocenę w różnych sytuacjach. Dostarczają one wskazówek rozpowszechnionych w danym środowisku, z góry podsuwając sposób widzenia określonych faktów i zjawisk społecznych. Stereotypy są bardzo odporne na zmianę. Są przyswajane już w dzieciństwie i silnie związane z przynależnością do określonej grupy. Wywołują one między innymi bariery psychologiczne oraz bariery mentalne.

Przykładem typowego stereotypowego przekonania, jest na przykład to, że osoby niepełnosprawne są osobami mniej wydolnymi (nie wykonują pracy obciążającej fizycznie, mogą nie podołać pracy do której się zobowiązały, nie można powierzyć im zadań terminowych, z uwagi na ograniczenia ruchowe). Są mniej wydajne, więcej chorują oraz mają wysokie oczekiwania
i roszczenia lub mniejszą praktykę zawodową.

Bariery psychologiczne

Bariery psychologiczne obejmują trudności związane z zaakceptowaniem własnej sytuacji związanej z posiadaną niepełnosprawnością. Wiążą się one z silnymi emocjami, które utrudniają rzeczowe spojrzenie na sytuację oraz blokują podejmowanie właściwych działań. Mogą polegać one na braku wiary w poprawę obecnej sytuacji życiowej lub nieufności wobec otoczenia. Stan ten często łączy się także z załamaniem, utratą nadziei i rezygnacją.

Warto dodać, iż wszelkie bariery mentalne najczęściej powstają w świadomości społecznej. Są one spowodowane niezrozumieniem, niewiedzą oraz utrwalonymi od lat stereotypami i uprzedzeniami.

Zakończenie

Postrzeganie ludzi niepełnosprawnych przez pryzmat niesprawnego ciała często nie pozwala na traktowanie ich jako osób myślących, czujących oraz mających takie same potrzeby, ambicje, aspiracje, prawa i obowiązki jak inni. Jest to przejaw niezrozumienia zasad i warunków, na jakich powinno funkcjonować otwarte społeczeństwo, oparte na równości szans oraz na faktycznym poszanowaniu drugiego człowieka.

Zawsze, stereotypy, uwarunkowania i brak znajomości problemów osób niepełnosprawnych oraz specyfiki istoty ich codziennego funkcjonowania, są przyczynami nieadekwatnych zachowań ludzi zdrowych w kontaktach z takimi osobami.

Jakość życia człowieka, zarówno chorego, jak i niepełnosprawnego, uwarunkowana jest przede wszystkim aktywnością społeczną i zawodową. Niezwykle ważnym elementem świadczącym o faktycznej aktywizacji społecznej osób niepełnosprawnych jest praca.

Według Henryka Januszka, praca jest czynnością społeczną. Wpływa ona na postawy, dążenia i zachowania jednostek oraz grup społecznych. Zaspokaja ona szeroko rozumiane potrzeby ekonomiczne, biologiczne, społeczne czy kulturowe.

Januszek, Sikora, Socjologia pracy, Poznań 2000.

Celowo, stopniowo dobrana oraz systematycznie prowadzona praca może stanowić nawet jedną z metod leczenia. Podczas pracy osoba niepełnosprawna uruchamia swoje umiejętności, zdolności, sprawności i nawyki, zwiększając w ten sposób odporność na sytuacje trudne. Praca łagodzi lęk przed nowymi zadaniami, na nowych stanowiskach. Osoba niepełnosprawna w pracy uświadamia sobie własną wartość, co pozwala akceptować jej swoją niepełnosprawność. Daje ona poczucie bycia potrzebnym innym oraz stwarza możliwość samorealizacji.

Pomimo wielu zabiegów poczynionych w kierunku podjęcia pracy, wiele osób niepełnosprawnych nie jest w stanie podjąć pracy zawodowej. Dlatego, z pewnością warto zmierzać do tego, aby powstawały ośrodki terapeutyczne organizujące czas wolny takich osób w sposób aktywny, interesujący oraz motywujący do podejmowania kolejnych działań.

Warto dodać, iż na jakość życia osób chorych ma wpływ każdy, nawet najmniejszy aspekt ich życia. Poczynając od leczenia i rehabilitacji, poprzez edukację oraz aktywne uczestnictwo w życiu codziennym.

Niezwykle słusznie stwierdził Phil Bosmans, belgijski pisarz i kapłan. Autor wielu wierszy i aforyzmów dotyczących cierpienia, samotności i odczuwania, pisał iż: Największe przeszkody dla niepełnosprawnych leżą w sercach otaczających ich ludzi.

Warto więc pamiętać o tym, iż stworzenie osobom chorym poczucia godności, szacunku oraz poczucia użyteczności dla innych jest równie ważne jak zapewnienie im należytej pomocy, opieki czy wsparcia psychologicznego.

Grafika:

Pomysł własny zrealizowany w programie PowerPoint – dzięki jego zasobom graficznym.

Autor: Wojciech Kaniuka
Źródło: OpinioLogia.pl